امروزه موضوع جرم یکی از مباحث مهمی است که قانونگذاران با وضع قوانین محدود کننده سعی در کنترل و کاهش وقوع آن را دارند. قتل یکی از انواع جرم هاست که حق حیات را از انسان ها سلب می کند. اینکه انواع قتل ها کدامند و چه جرمی دارند،  موضوع این مقاله است که به بررسی بیشتر آن پرداخته ایم.

جرم قتل و انواع آن

جرم قتل عبارت است از سلب حیات از دیگری. وقتی شخصی جان شخص دیگری را بگیرد، جرم قتل اتفاق می افتد. این جرم در گروه جرایم علیه اشخاص جای می‌گیرد، زیرا نسبت به یک شخص و یک انسان واقع می‌شود.

به‌طور کلی جرم و جنایت بر نفس (جان) که باعث وقوع جرم قتل می‌شود، به سه دسته تقسیم می شود که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.

قتل عمد

قتلی است که قاتل برای انجام این عمل تصمیم گرفته یا برای قتل کسی کمین کرده است. به عبارتی فرد مجرم نیت و انگیزه لازم برای قتل را دارد.

قتل عمد سه حالت دارد:

حالت اول

شخص قصد کشتن فرد دیگری را دارد، چه این فعل، رفتار و عملی که برای این کار انجام می‌دهد به لحاظ عرفی کشنده باشد یا نباشد. بنابراین فرد قاتل، ابزارى که به کار مى‌برد غالباً کشنده است.

برای مثال، شخص الف قصد کشتن (قصد نتیجه یا قصد سلب حیات یا قصد وقوع جرم قتل) شخص ب را دارد، اعم از اینکه این قصد را با فعل عرفا کشنده انجام بدهد (مثل پرتاب از بلندی یا شلیک گلوله) یا با فعل عرفا غیرکشنده (مثل مشت زدن به شانه).

تشخیص اینکه چه عمل و رفتاری کشنده یا غیرکشنده است بستگی به عرف است. در اینجا آنچه اهمیت دارد این است که شخص الف قصد کشتن شخص ب را دارد و صرف این قصد کافی است تا عمل او جرم قتل عمدی محسوب شود.

 حالت دوم

شخص قصد کشتن فرد دیگری را ندارد، در حالی‌که قصد فعل یعنی قصد انجام عملی را که به لحاظ عرفی کشنده است را دارد. بنابراین، شخص قصد قتل دارد و ابزارى که به کار مى‌برد موجب قتل می شود.

به طور مثال شخص الف بدون آنکه قصد کشتن شخص ب را داشته باشد او را هل می‌دهد و شخص ب به خاطر اصابت با جدول کشته می‌شود. نظیر این نوع از قتل را در بسیاری از موارد در نزاع و دعوای خیابانی دیده‌ایم. یعنی حالتی که شخص، قصد کشتن مقتول را نداشته اما عملی انجام داده که به لحاظ عرفی، باعث مرگ یا کشته شدن می شود. آنچه که در اینجا اهمیت دارد، این است که شخص الف به کشنده بودن عمل خود آگاهی داشته باشد.

حالت سوم

حالتی است که شخص نه قصد کشتن شخص دیگری را دارد و نه عمل و رفتار او از دید عرفی کشنده است، اما وقوع این عمل نسبت به یک شخص خاص که دارای وضعیتی ویژه مانند کهولت سن، بیماری و … است، به لحاظ عرفی کشنده است و سبب قتل می‌شود. بنابراین، شخص قصد قتل ندارد، ولی قصد زدن دارد، اما ابزارى که به کار مى‌برد غالباً کشنده است.

مثلا شخص الف قصد کشتن شخص ب را ندارد، فعل و رفتار او هم به لحاظ عرفی کشنده نیست، اما به خاطر وضعیت خاصی که شخص ب داشته مثلا پیر بوده، بیمار بوده، صغیر بوده و … عمل شخص الف کشنده محسوب می‌شود. در اینجا آنچه که مهم است علم و آگاهی شخص الف به وضعیت خاص شخص ب است که باید ثابت شود.

یعنی اثبات اینکه شخص الف می‌دانسته که شخص ب در یک وضعیت خاص به سر می‌برد و انجام چنین عملی سبب مرگ او می‌شود. در غیر این صورت، اصل بر عدم علم و آگاهی شخص الف است و اگر نتوان علم و آگاهی او را ثابت کرد، قتل رخ داده عمدی نیست.

قتل غیر عمد

قتلی که بدون قصد قبلی برای کشتن یا ضربه زدن به شخص مقابل اتفاق افتاده باشد. قتل غیرعمد نامیده می شود. 

قتل غیر عمد به دو گروه شبه عمد و خطای محض تقسیم می‌شود.

۱-قتل شبه عمد

این نوع قتل سه حالت دارد:

حالت اول

حالتی که شخص قصد کشتن فرد دیگری را ندارد، ولی قصد فعل یعنی قصد انجام رفتاری را دارد که آن فعل و رفتار صورت گرفته از دید عرف، کشنده نیست مانند آنچه که در تصادفات رانندگی رخ می‌دهد. در نظر بگیرید شخص الف (راننده) قصد کشتن شخص ب (عابر پیاده) را ندارد، یعنی رفتار و فعل او (رانندگی) به لحاظ عرفی کشنده نیست، اما عملکرد نادرست راننده مثلا داشتن سرعت زیاد سبب مرگ عابر می‌شود. این نوع قتل، شبه عمد است.

مثال دیگر قتل ناشی از اشتباهات پزشکی است که پزشک قصد کشتن بیمار را ندارد، عمل او هم به لحاظ عرفی کشنده نیست ولی در اثر تقصیر پزشک، بیمار کشته می‌شود. بدیهی است که هر زمان عمل مرتکب به لحاظ عرفی کشنده باشد، نوع قتل هم تغییر می‌کند و عمدی می‌شود.

حالت دوم

حالتی است که شخص نسبت به موضوع آگاهی نداشته باشد. برای مثال شخص الف قصد داشته است رفتاری را نسبت به یک شیء یا یک حیوان انجام دهد، بعدتر مشخص می‌شود که اشتباه کرده است و موضوع در حقیقت انسان بوده نه شیء یا حیوان. در اینجا نسبت به مقتول نه قصد کشتن او را داشته و نه رفتارش به لحاظ عرفی کشنده بوده بلکه صرفا نسبت به موضوع جاهل بوده و اشتباه کرده است.

بدیهی است که اگر قصد کشتن داشته یا رفتارش کشنده باشد، قتل رخ داده، عمدی است.

حالت سوم

این حالت به حالت اول نزدیک است. یعنی حالتی که شخص مرتکب تقصیر می‌شود، اعم از اینکه بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی کند، مقررات را رعایت نکند. یا در کار خود مهارت نداشته باشد. آنچه که باعث شبه عمد شدن عمل شخص می‌شود، این است که قصد کشتن ندارد و رفتارش هم به لحاظ عرفی کشنده نیست.مانند تصادفات ناشی از رانندگی.

۲-قتل خطای محض

بعضی افراد این نوع از قتل را زیرگروه قتل غیر عمد محسوب می کنند و برخی دیگر نیز  این مورد را نوع سومی از قتل می دانند. در بسیاری از موارد نیز با قتل شبه عمد، اشتباه می‌شود.

به طور کلی قتل خطای محض، حالتی است که شخص نه قصد کشتن شخص دیگری را دارد و نه اصلا قصد انجام عمل و رفتاری را دارد ولی به اشتباه و براساس خطایی، قتلی صورت می گیرد. برای چنین قتلی می‌توان سه حالت بیان کرد.

مطابق ماده‌ ۲۹۲ قانون مجازات اسلامی،  موارد زیر جزو قتل از نوع خطای محض است:

حالت اول

در صورتی که قاتل، رفتار مجرمانه را در حالت خواب، بیهوشی، مستی و مانند آن‌ها انجام دهد. در این موارد اگر رفتاری انجام شود که به مرگ شخص دیگر منجر شود، قتل واقع‌شده از نوع خطای محض است.

با این حال باید توجه داشت که اگر مرتکب عمل قتل، آگاه و متوجه باشد که اقدامی که انجام می‌دهد، نوعاً باعث رخ دادن جنایت بر دیگری می‌شود و با این‌حال این اقدام را انجام دهد و به مرگ دیگری منتهی شود، قتلی که واقع می‌شود از نوع عمدی خواهد بود.

مانند این‌که شخصی بداند شرایط به‌نحوی است که اگر بخوابد، به روی کودکی که در مجاورت او خوابیده، خواهد غلتید و با‌ این‌حال بخوابد و رفتاری را انجام دهد که به مرگ آن کودک منجر شود، قتل واقع‌شده از نوع عمدی خواهد بود.

حالت دوم

قتلی که از سمت شخصی صغیر و مجنون اتفاق بیفتد جزو خطای محض است.

صغیر به شخصی گفته می‌شود که به سن بلوغ شرعی (۹ سالگی در دختران و ۱۵ سالگی در پسران) نرسیده است و منظور از مجنون نیز فردی است که دارای اختلال روانی خاصی است، تا حدی که نمی‌تواند درستی یا نادرستی رفتار خود را تشخیص دهد.

حالت سوم

اگر مرتکب عمل، نه قصد ارتکاب رفتار مجرمانه را داشته و نه قصد این را داشته باشد که شخصی که نسبت به او رفتار مجرمانه را انجام می‌دهد، به قتل برسد،اما با این حال قتل رخ دهد، قتل واقع‌شده از نوع خطای محض خواهد بود.

به طور مثال، شخصی به‌قصد شکار به یک محیط طبیعی برود و در این محیط که محل زیست حیوانات است، با تصور این‌که حیوانی پشت درختچه پنهان شده، تیری به سمت درخت رها کند، ولی به شکل اتفاقی به انسانی برخورد کند. در این حالت تیرانداز از وجود انسانی در آن محیط اطلاع نداشته و حتی احتمال هم نمی‌داده است که انسانی در آن‌جا باشد. در این صورت اگر قتلی واقع شود، از نوع خطای محض خواهد بود.

با‌ این‌حال باید توجه داشت که اگر این شخص با آگاهی و توجه نسبت به این‌که اقدام او در این محیط نوعاً موجب آسیب‌رسیدن به شخص دیگر می‌شود و در عین حال آن را انجام دهد، قتل واقع‌شده عمدی خواهد بود. مثل این‌که شخصی با اسلحه به دنبال شخص دیگر بدود و شخص دوم وارد یک خیابان شلوغ و پر رفت‌وآمد شود. در این حالت اگر او در این خیابان پر رفت‌وآمد به سمت این شخص شلیک کند، اما تیر به‌جای آن شخص به فرد دیگری اصابت کند و منجر به قتل شود، قتل واقع‌شده از نوع عمد خواهد بود، نه خطای محض.

مجازات جرم قتل عمد

به جرم قتل عمد در هر سه حالت ذکر شده، مجازات قصاص نفس تعلق می گیرد. یعنی اولیای دم مقتول (مقصود از اولیای دم، ورثه‌ی شخص مقتول به جز زوج و زوجه است.) می توانند خواهان قصاص یعنی کشتن قاتل شوند.

البته مواردی وجود دارد که دو طرف می‌توانند صلح و گذشت کنند یا اینکه به جای قصاص، دیه برای مقتول دریافت کنند که طبق آخرین نرخ اعلام شده در سال ۹۵، دیه‌ انسان کامل ۱۹۰ میلیون تومان است که در جنایات عمدی‌ای که مستوجب قصاص قاتل است اما قصاص صورت نگرفته و دیه باید پرداخت شود، ظرف یک سال باید به خانواده مقتول تأدیه شود.

از سوی دیگر در چنین حالتی که شخص مرتکب قتل عمد شده، اما قصاص صورت نمی‌گیرد، علاوه بر پرداخت دیه، مرتکب به مجازات ۳ تا ۱۰ سال حبس نیز محکوم می‌شود.

مجازات جرم قتل شبه عمد

از آن جایی که این نوع قتل عمدی نیست، پس قصاص هم به آن تعلق نمی گیرد و مجازات در نظر گرفته شده برای آن، پرداخت دیه توسط خود مرتکب است.

البته در خصوص اینکه آیا مرتکب زندانی هم می‌شود یا نه، اختلاف نظر وجود دارد، اما دست‌کم در مورد قتل غیر عمد ناشی از تصادفات رانندگی مرتکب علاوه بر پرداخت دیه، مجازات حبس نیز دارد. در سایر مصادیق حکم به پرداخت دیه توسط مرتکب، قطعی و حتمی است.

مجازات جرم قتل خطای محض

قتل خطا همانند قتل شبه عمد مستوجب پرداخت دیه است. با این فرق که در قتل شبه عمد دیه توسط خود شخص مرتکب جرم، پرداخت می‌شود اما در خطای محض، عاقله‌ مرتکب ملزم به پرداخت دیه هستند. (عاقله فردی از بستگان و خویشان مرد نسبی قاتل به ترتیب طبقات ارث است). مانند پدر، پدر بزرگ، فرزند پسر، برادر، عمو، دایی و … 

توجه داشته باشید که مبنای پرداخت دیه توسط این افراد در قتل خطای محض، فقه است. 

نکاتی مهم در مورد جرم قتل

• در صورت ادعای متهم مبنی بر مستحق قتل بودن مقتول، دادگاه رسیدگی‌کننده می‌بایست بدواً به ادعای مذکور رسیدگی و نفیاً یا اثباتاً در این خصوص اظهارنظر نماید.

• سقط جنین منجر به قتل مادر، از مصادیق تعدد معنوی بوده و مجازات اشد اعمال می شود.

• رانندگی بدون گواهینامه منجر به قتل غیرعمدی، از مصادیق تشدید مجازات مرتکب است، لذا تعیین دو مجازات برخلاف قانون می‌باشد.

• علم مرتکب به نوعا کشنده بودن عمل ارتکابی در انتساب قتل عمدی شرط است و در صورتی که حساسیت محل جرح، نوعا برای اشخاص متعارف نبوده و علم و اطلاع متهم نیز در این خصوص احراز نگردد، قتل عمدی محسوب نمی‌شود.

• جنایت بر میت بزهی مستقل از قتل است و مرتکب آن می‌تواند شخص قاتل یا هر فرد دیگری غیر از او باشد و انجام این عمل توسط قاتل برای از بین بردن ادله جرم، مصداق تعدد جرم است.

• اجرای حد قتل در بزه لواط مشروط به احراز یکی از سه شرط وجود عنف، وجود اکراه یا احصان متهم است.

• درصورتی‌که دادگاه قتل را شبه عمد تشخیص دهد، لازم است در حکم صادره پرداخت دیه را منوط به مطالبه اولیای‌دم نماید.

• سوگند باید توأم با خصوصیت و نوع قتل ایراد شود.

• وحدت قصد اجمالی بین مباشر و معاون در ایراد صدمه بدنی عمدی، برای تحقق بزه معاونت در قتل عمد کفایت می‌کند.

• استفاده از سلاح برای ارتکاب قتل و سرقت، مصداق تعدد مادی جرم است.

• پرداخت دیه از بیت‌المال در موارد عدم شناسایی و دسترسی به جانی است و اختصاص به موارد قتل نفس داشته و شامل جراحات و صدمات بدنی نمی شود.

• محاکمه متهم از جهت جنبه عمومی بزه قتل عمدی، در صورت گذشت اولیای دم از قصاص، از موارد الزامی تعیین وکیل تسخیری نیست.